Μοράκη Αρχοντούλα

Ψυχολόγος

«Θα ήταν τρέλα πριν χωρίς το σύστημα. Ο καθένας έπρεπε να κανονίσει τις σχέσεις μόνος του…με τόσες επιλογές, πώς να διαλέξεις;…κι αν τα πράγματα είναι χάλια, πώς να χωρίσεις με κάποιον;… Είναι καλύτερα όταν όλα είναι έτοιμα…Είναι πιο απλά έτσι…Όλα γίνονται για έναν λόγο».

Κάπως έτσι ζευγαρώνουν οι άνθρωποι σε ένα επεισόδιο του Black Mirror, όπου μια ηλεκτρονική συσκευή είναι εκείνη που ρυθμίζει τις επιλογές και την πορεία των ερωτικών τους σχέσεων, από την πρώτη έως ότου βρεθεί το κατάλληλο ταίρι, που θα αποτελέσει και το απόλυτο ταίριασμα. Πρόκειται για μια εκπληκτική σειρά, που απεικονίζει το πώς η τεχνολογία έχει διαμορφώσει τη ζωή και τις σχέσεις των ανθρώπων σε ένα μέλλον όπου είναι ασαφές το πόσο μακριά μας βρίσκεται. Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται το ιδιοφυές του σεναρίου: η τεχνολογία που παρουσιάζεται είναι αρκετά ακραία ώστε να μας καθησυχάσει στο ότι απέχει πολύ από εμάς, αλλά την ίδια στιγμή μας είναι και οικεία διότι ως ένα βαθμό ήδη την γνωρίζουμε και την χρησιμοποιούμε. Είναι τόσο μακριά όσο και κοντά μας, ώστε αναρωτιόμαστε αν το μέλλον είναι ήδη παρόν.

Το 2021 οι άνθρωποι δε βασίζονται εξ ολοκλήρου -τουλάχιστον όχι ακόμα- σε ένα ηλεκτρονικό σύστημα για να βρουν σύντροφο, όμως ολοένα περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στις εφαρμογές και ιστοσελίδες γνωριμιών (dating applications) προκειμένου να σχετιστούν ερωτικά, καθιστώντας αυτές τις εφαρμογές την πιο επικερδή υπηρεσία στην οικονομία του διαδικτύου.

Πρόκειται για ένα καινούριο φαινόμενο; Στην αρχαιότητα ονομάζονταν «προμνήστρες», στα χριστιανικά χρόνια «προξενήτρες» και στον 21ο αιώνα dating applications. Από την αρχαιότητα μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα το προξενιό ήταν ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να παντρευτεί κανείς. Ο γάμος από έρωτα ήταν μια σχεδόν επαναστατική πράξη που μπορούσε να αναστατώσει ολόκληρες οικογένειες και να οδηγήσει ακόμα και στο έγκλημα.

Θα μπορούσε λοιπόν κάποιος εύλογα να αναρωτηθεί μήπως τα site γνωριμιών δεν είναι τίποτα άλλο παρά η εξέλιξη του παραδοσιακού προξενιού, το οποίο χάρη στη βοήθεια της τεχνολογίας έχει γίνει απλά πιο εύκολο και πιο προσιτό. Μια προσεκτική μελέτη αυτού του πανάρχαιου εθιμοτυπικού θα μας έδειχνε ότι ο θεσμός του προξενιού εξυπηρετούσε μια κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Ολόκληρες περιουσίες, η κοινωνική θέση κάποιου, συμφωνίες, συμφέροντα, ακόμα και κυβερνήσεις, εξαρτιόνταν από την ένωση ή μη δύο ανθρώπων.

Αυτό δεν φαίνεται να ισχύει στην περίπτωση των dating applications, αν και στις δύο περιπτώσεις το κοινό ζητούμενο είναι μια επιλογή που θα βασίζεται στην ασφάλεια και την προνοητικότητα, μια επιλογή χωρίς το απρόοπτο του έρωτα της τυχαίας συνάντησης. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε σύντομα να θέσουμε κάποιους προβληματισμούς σχετικά με το καθεστώς επιλογής του παρτενέρ μέσα από τα dating apps.

Ένα από τα χαρακτηριστικά λοιπόν των εφαρμογών αυτών είναι η απουσία του σώματος.

Πρόκειται για μια ασώματη τεχνολογία, βλέπουμε μόνο μερικές εικόνες του άλλου και μια κομματιασμένη εκδοχή της προσωπικότητας του μέσα από τις λέξεις που έχει διαλέξει για να παρουσιάσει πιο αποτελεσματικά τον εαυτό του. Παρόλη την ασώματη πλευρά του διαδικτύου, το σώμα και γενικά η εξωτερική εμφάνιση είναι εκείνα που καλούνται, μαζί με τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, να οδηγήσουν τον χρήστη στην καλύτερη δυνατή επιλογή μέσα από μια τεράστια δεξαμενή επιλογών. Άρα αν κάποιος θέλει να ξεχωρίσει από αυτό το πλήθος από τη μια πρέπει να εμπίπτει στα εκάστοτε πρότυπα ομορφιάς και από την άλλη να διαφοροποιείται ως προς την ψυχολογική παρουσίαση του εαυτού του. Επιπλέον, ο χρήστης έχει να αντιμετωπίσει έναν τρομακτικά μεγάλο αριθμό υποψηφίων, πρόκειται ουσιαστικά για μια άλλου είδους αγορά πιθανών συντρόφων, όπου σε αντίθεση με την πραγματικότητα, μπορείς να τους δεις όλους, έναν προς έναν και με την καταναλωτική λογική να καταλήξεις στην καλύτερη επιλογή. Το υποκείμενο μετατρέπεται σε ένα προϊόν οικονομικής συναλλαγής ριγμένο σε μια αγορά που ρυθμίζεται όπως όλες οι αγορές από τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης.

Για τον χρήστη αυτών των εφαρμογών η εξωτερική εμφάνιση, η εικόνα του, είναι το κεφάλαιο του, μιας και είναι αυτό που πρώτα θα δει κανείς «μπαίνοντας» στην εφαρμογή. Η εξωτερική εμφάνιση γίνεται έτσι πηγή οικονομικής και κοινωνικής αξίας, και γι’ αυτό επιζητά συνεχή ενασχόληση. Παρόλα αυτά, η έλξη θα προέλθει μέσα από κείμενα (περιγραφή προφίλ, ανταλλαγή μηνυμάτων) και εικόνες και όχι μέσα από το ίδιο το σώμα, σε αντίθεση με μια πραγματική συνάντηση, όπου πρώτα μας ελκύει η παρουσία του άλλου κι έπειτα μαθαίνουμε περισσότερα για εκείνον. Και θα μπορούσε να ισχυριστεί εύλογα κανείς ότι και στην πραγματική συνάντηση βλέπουμε πρώτα μια εικόνα του άλλου, την εξωτερική του εμφάνιση, όμως στην περίπτωση αυτή υπάρχει ένα ζωντανό σώμα που κινείται και μιλά και όχι μια φωτογραφία παγωμένη στον χρόνο.

Ο χρήστης θα έρθει σε επαφή με πολλούς υποψήφιους, κάνοντας πανομοιότυπες συζητήσει και ελπίζοντας κάθε φορά να είναι και η σωστή. Εκεί που στον έρωτα δια ζώσης συναντάμε τη μοναδικότητα και την αποκλειστικότητα, στις εφαρμογές γνωριμιών κυριαρχεί η αφθονία και η ανταλλαξιμότητα. Με ένα κουμπί ή με μερικές λέξεις ή με καθόλου λέξεις μπορώ να ακυρώσω την παρουσία του άλλου, να πάω στην επόμενη επιλογή και να διαγράψω όποια δε μου αρέσει. Με ορθολογικό τρόπο μπορώ να επιλέξω βασιζόμενος στις πληροφορίες και στη εικόνα. Πόσο διαφορετική είναι η περίπτωση της πραγματικής συνάντησης όπου ό έρωτας θα συμβεί ανεξάρτητα από οποιαδήποτε λογική ή πληροφορία. Πόσο διαφορετικό είναι να αναμετράσαι με το τυχαίο, το ενδεχόμενο και το μοναδικό σε αντίθεση με το αμέτρητο, το τυποποιημένο και το υπολογίσιμο. Κι όταν τελικά μια τέτοια εικονική συνάντηση γίνει και πραγματική συνήθως υποτιμάται. Πόσο μπορεί ένα υποκείμενο με σάρκα και οστά να ανταποκριθεί στο καλύτερο παζάρεμα που πείσαμε τους εαυτούς μας ότι κάναμε; Πόσο εύκολο είναι ένα υποκείμενο που το γνωρίσαμε πρώτα ως μια εικόνα και μια κομματιασμένη ψυχολογική οντότητα να το υποδεχτούμε ως ένα σώμα που κινείται, που έχει φωνή και βλέμμα;

Οι εφαρμογές γνωριμιών είναι πλέον τόσο διαδεδομένες διότι μας δίνουν πρόσβαση στο βασικότερο πρόσταγμα της σημερινής κοινωνίας που είναι «απόλαυσε, έχεις δικαίωμα να απολαύσεις τα πάντα!» Δε χορταίνουμε ποτέ την απόλαυση, κάνουμε scroll down στα προφίλ, αναζητούμε κάθε φορά το καινούριο, το διαφορετικό και πρέπει να συνταιριάξουμε το πανομοιότυπο της εμφάνισης με το ξεχωριστό της προσωπικότητας. Όλα είναι εφικτά, οποιαδήποτε στιγμή το θελήσουμε. Σαφώς τα προφίλ αυτά ανήκουν σε πραγματικούς και διαφορετικούς ανθρώπους, η λογική όμως που διέπει τον χώρο όπου βρίσκονται φαίνεται να είναι αυτή της αγοράς.

Όλα τα παραπάνω αντικατοπτρίζουν «μια αντίληψη του έρωτα ως ασφαλιστικό συμβόλαιο έναντι παντός ρίσκου, έναν έρωτα που περιλαμβάνει ρήτρες ασφάλειας», όπως λέει ο Badiou, ένας Γάλλος φιλόσοφος. Όμως όταν πρόκειται για τον έρωτα, δεν πρόκειται ποτέ για το τέλειο ταίριασμα, δεν πρόκειται για την αυταπάτη οι δύο να γίνουν ένα. Πρόκειται για μια Συνάντηση, με σίγμα κεφαλαίο, όπου δύο άτομα θα χρειαστεί να βρεθούν μαζί στη σκηνή του κόσμου και να τον δουν από τη σκοπιά του Δύο. Να μάθουν τον κόσμο μέσα από τη διαφορά και όχι με βάση τη ταυτότητα. Κι αυτό έχει ρίσκο. Ο Ζακ Λακάν, ψυχαναλυτής, είπε ότι ο έρωτας είναι να δίνεις αυτό που δεν έχεις σε κάποιον που δεν το θέλει.

Η μοναδική ίσως ομοιότητα των συνοικεσίων και των dating apps έγκειται σε αυτό ακριβώς, κανένα απρόοπτο, καμιά συνάντηση, κανένας πόνο, χωρίς αντίτιμο. Ας επισημάνουμε εδώ πώς δεν θεωρούμε τη χρήση των dating apps παθολογική per se, πολλοί άνθρωποι σχετίζονται με αυτόν τον τρόπο και βρίσκουν τον έρωτα τελικά. Όμως αυτό που θέλουμε να τονίσουμε σε αυτές τις λίγες γραμμές είναι ότι αυτό που εξαλείφεται στην περίπτωση αυτή είναι ένα απαραίτητο συστατικό του έρωτα, που είναι το τυχαίο, η έκπληξη και το αίνιγμα. Αν δεν μπορούμε να μιλάμε για πόλεμο χωρίς νεκρούς μπορούμε να μιλάμε για έρωτα χωρίς ρίσκο; Μήπως τελικά το πιο επαναστατικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε τον 21ο αιώνα είναι να ρισκάρουμε να ερωτευτούμε με όπλο μόνο το ζωντανό μας σώμα πάνω στην σκηνή;

Βιβλιογραφία

Alain Badiou, Εγκώμιο για τον έρωτα, εκδ. Πατάκης, Αθήνα, 2013. Pascal Bruckner, To παράδοξο του έρωτα, εκδ. Πατάκης, Αθήνα, 2009. Eva Illouz, Η άνοδος του συναισθηματικού καπιταλισμού, εκδ. OPOSITO, Αθήνα, 2017.